KISWAHILI KIDATO CHA V---VI

TAFSIRI NA UKALIMANI
Tafsiri [Translation]

Dhana ya Tafsiri.

Tafsiri imefasiliwa kuwa, ni Kutoa mawazo kutoka katika lugha moja kwenda lugha nyingine bila ya kubadilisha maana. [TUKI 2002: 271]

Catford [1965:20] anasema tafsiri ni, “Kuchukua mawazo yaliyo katika maandishi kutoka lugha moja {lugha chanzi} na kuweka badala yake mawazo yanayolingana katika lugha nyingine {lugha lengwa}.
Vilevile imefasiliwa kuwa ni “Mawazo yaliyotolewa kutoka lugha moja hadi lugha nyingine.”
TUKI [2002: 271] Tafsiri ni kueleza maana ya maneno kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine.
Maana zote hizo tulizoziangalia, utaona kuwa, kuna mambo matatu muhimu yanayojitokeza, mambo hayo ni:
(i) Mawazo yanayotakiwa kutafsiriwa sharti yawe katika maandishi.

(ii) Mawazo au ujumbe kati ya lugha chanzi na lugha lengwa sharti yalingane.

(iii) Tafsiri inaweza kuwa kutoa maana ya maneno au mawazo.
Baada ya kuangalia maana ya tafsiri, sasa tuangalie maana ya mfasiri na sifa anazotakiwa kuwa nazo mfasiri:
Mfasiri

Mfasiri ni mtu anayefanya tafsiri kutoka lugha moja hadi lugha nyinge.[TUKI:2000:165]

Kwa ujumla tunaweza kusema kuwa, mfasiri ni mtu anayehamisha mawazo kutoka lugha moja (lugha chanzi) kwa kutumia lugha nyingine ili mawazo hayo yaeleweke na watu wasiojua au kuielewa lugha chanzi, na mawazo hayo sharti yawe katika maandishi.

Sifa za mfasiri bora

Mfasiri bora anatakiwa kuwa na sifa zifuatazo:

? Awe na ujuzi wa lugha fasaha, hii ina maana kuwa awe anajua kwa ufasaha lugha zote mbili, yaani lugha chanzi na lugha lengwa.

? Awe na ufahamu mkamilifu wa ujumbe au mada iliyoandikwa katika matini chanzi na uwezo au jinsi ya kuelezea ujumbe au mada hiyo kwa ufasaha katika lugha lengwa.

? Awe amesoma maandishi ya matini chanzi hadi ayafahamu kinaga ubaga halafu aweze kuyafikiria katika lugha lengwa.

Historia ya Tafsiri nchini Tanzania / Afrika mashariki

Taaluma hii ya tafsiri ina historia ndefu hapa dunia tangu kale, lakini kwa hapa Tanzania na Afrika mashariki kwa ujumla historia hii ya tafsiri haina historia ndefu kwani inaanzia karne ya 19 ambapo wamisionari walitafsiri vitabu mbalimbali vya kikristo ikiwemo biblia kutoka lugha ya kiingereza kwenda Kiswahili na lugha nyingine za makabila makubwa nchini Tanzania.
Na hata wakati wa utawala wa kikoloni hasa waingereza walitafsiri maandiko mbalimbali ya taaluma na fasihi ya Ulaya kwa lugha ya Kiswahili Na hata baada ya uhuru wapo wazalendo waliofanya juhudi za kutafsiri vitabu mbalimbali kwa lugha ya Kiswahili mfano mzuri ni Rais wa kwanza wa Tanzania Mwalimu Julius K. Nyerere ambaye alitafsiri vitabu viwili vya mwandishi mashuhuri wa tamthiliya wa Uingereza William Shakespeare ambavyo ni: Juliasi Kaizari [1963] na Mabepari wa Venisi[1969] {Tazama pia Mwansoko na wenzake 2006 : 5}

Mfano wa tafsiri ambazo zimetafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili ni pamoja na ya,Ayi Kwei Armah, Wema Hawajazaliwa ambayo imetafsiriwa na Abdilatif Abdalla, House boy ya Ferdinand Oyono iliyotafsiriwa na Raphael Khasao na Nathan Mwele. Juliasi Kaizari na Mabepari wa Venisiza zaWilliam Shakespeare zilizotafsiriwa na Julius K. Nyerere, Hekaya za Abunuwasi, Kimetafsiriwa na Interterritorial Language Committee, East Africa, Alfu Lela Ulela: Kimetafsiriwa na Sir Richard Burton na Mashimo ya Mfalme Suleiman kilichotafsiriwa na Sir Rider Haggard, Takadini,kimetafsiriwa na Mathews Bookstore and Stationers, Nitaolewa Nikipenda ambacho kimetafsiriwa na Crement M. Kabugi. vitabu vingine vilivyotafsiriwa ni kama vile; Orodha, Barua Ndefu Kama Hii n.k.

Mpaka sasa wataalamu mbalimbali wamekuwa wakiendelea kutafsiri maandiko mbalimbali kama vile mikataba na ripoti mbalimbali za kimataifa, sheria ambazo mwanzo zilikuwa zikiandikwa kwa lugha ya kiingereza, vitabu vya kiada na ziada, kazi za kifasihi, n.k

Mambo ya kuzingatia katika tafsiri

Katika sehemu hii tutaangalia mambo muhimu yanayotakiwa kuzingatiwa katika tafsiri, hivyo basi, tutagawa mambo hayo ya kuzingatia katika sehemu mbili, sehemu ya kwanza ni mambo ya kuzingatia kabla ya kuanza mchakato wa kutafsiri na sehemu ya pili, tutaangalia mambo muhimu ya kuzingatia wakati wa mchakato wa kutafsiri. Tukianza na:

[a] Mambo ya kuzingatia kabla ya kuanza mchakato wa kutafsiri.

? Kwanza unatakiwa kusoma matini nzima.

Mtu anayetaka kutafsiri matini yoyote ile jambo la msingi la kuzingatia ni kuisoma matini nzima tena kwa umakini ili kuelewa maudhui ya matini chanzi, kuweka alama sehemu za matini zenye utata au zisizoeleweka vizuri, hii itamsaidia kubaini ni aina gani ya marejeo muhimu yatakayomsaidia kutafsiri mfano wa marejeo hayo ni kama kamusi, ensiklopedia, orodha ya msamiati na istilahi mpya.


? Unatakiwa kubaini lengo la matini chanzi

Baada ya kuisoma matini chanzi, je! Umeweza kubaini lengo la matini chanzi ni nini? Kubaini lengo la matini kutakusaidia kuweza kutafsiri bila kutofautiana/kukinzana na lengo la matini chanzi, mathalani, matini mbili tofauti zinaweza kueleza jambo lilelile na kutumia data zilezile lakini mtindo wa lugha uliotumika unaweza ukaonesha mitazamo miwili tofauti.

Hebu angalia tamthilia ya Mercant of Venice, iliyoandikwa na William Shakespeare na kutafsiriwa na Mwalimu J.K. Nyerere kwa lugha ya Kiswahili na kuitwa Mabepari wa Venisi, kumbuka kuwa tamthiliya hiyo ingeweza kuitwa pia Wafanyabiashara wa Venisi lakini ukiangalia tafsiri ya kwanza [Ya Mwalimu Nyerere] inatupa hisia hasi wakati ya pili huwezi kupata hisia yoyote.{Mwansoko na wenzake 2006:15}

? Unatakiwa kubaini hadhira/ wasomaji lengwa.

Kabla ya mfasiri hajabaini wasomaji au hadhira ya wasomaji wa matini yake ya tafsiri ni vema kwanza akaibaini hadhira ya matini chanzi na ndipo abaini hadhira/ wasomaji mahususi wa matini yake ya tafsiri, maswali anayotakiwa kujiuliza mfasiri ili aweze kuibaini hadhira ya matini yake ya tafsiri ni: je msomaji wa tafsiri yake ni nani? Ana kiwango gani cha elimu, ni msomi wa kawaida au msomi aliyebobea? Wana umri gani na ni jinsia gani? Je hadhira yake imo katika tabaka gani katika jamii? Baada ya kupata majibu ya maswali hayo, mfasiri atakuwa ameibaini hadhira yake,na hii itamsaidia mfasiri kuamua umbo la matini yake, kama ataamua iwe katika umbo la gazeti, jarida, kijarida, n.k. jambo la kuzingatia umbo la matini ya tafsiri ishabihiane na hadhi ya umbo la matini chanzi. Kwa kuibaini hadhira ya matini lengwa itamsaidia mfasiri kuamua kuirahisisha tafsiri yake au kuifanya iwe ngumu kutegemeana na uwezo wa hadhira ya tafsiri lengwa.

? Unatakiwa kubaini mtindo wa matini chanzi.

Vilevile, mfasiri anatakiwa kujua, matini chanzi imetumia mtindo gani katika kuwasilisha maudhui yake, imetumia mtindo wa kirasimu? Au imetumia mtindo wa kitaaluma? Je imetumia mtindo wa kiuandishi wa habari au mtindo wa kimawasiliano yasiyo rasmi? Je ametumia lugha rasmi au ya mtaani? Na inatakiwa mtindo wa matini chanzi ilingane na ile ya matini lengwa. Tazama mifano ifuatayo:

Kingereza: Please, Sir do no mind it! If I arrive earlier I’ll wait for you

Kiswahili: Mkubwa! Kausha tu! Na kama nitatia maguu mapema,

nitakusikilizia Palepale

Ukiangalia mfano huo, utaona kuwa, mitindo iliyotumika katika sentensi hizo ni mitindo miwili tofauti, katika mfano tuliouangalia katika lugha chanzi, mtindo wa lugha uliotumika ni mtindo rasmi, wakati katika tafsiri [lugha lengwa] mtindo uliotumika ni mtindo wa lugha ya mtaani, jambo ambalo si zuri katika tafsiri. Mtindo wa lugha lengwa sharti ulingane na mtindo wa lugha chanzi.

hivyo katika mfano huo, mtindo sahihi ungetakiwa kuwa;

Tafadhari! usijali! kama nitafika mapema, nitakusubiri.

? Kusoma matini kwa mara ya mwisho

Jambo lingine la kuzingatia ni kuisoma upya matini chanzi. Katika kipengele hiki, mfasiri anashauriwa aisome matini chanzi kwa mara ya mwisho huku akipigia mstari au kuandika katika kidaftari kidogo msamiati, istilahi na misemo muhimu ya matini chanzi kama vile, methali, nahau maneno ya kitamaduni yasiyotafsirika, majina maalumu, n.k. kwa kupigia mstari au kuyaandika katika kidaftari kidogo ili iwe rahisi kwa mfasiri kuyatafutia visawe vyake kabla hata ya kuanza kutafsiri lakini pia kumsaidia mfasiri asiyasahau wakati wa kutafsiri.

Hayo ndiyo mambo ambayo, mfasiri anatakiwa kuyazingatia kabla hajaanza mchakato wa kutafsiri. Hivyo basi, sasa tugeukie upande wa pili ambao ni:

[b] Mambo ya kuzingatia wakati wa mchakato wa kutafsiri.

? Maandalizi ya kutafsiri

Katika hatua hii, mfasiri anatakiwa kufahamu vizuri maudhui ya matini chanzi, ujumbe wake, mtindo wa matini na kuwekea alama sehemu zenye utata au zisizoeleweka vizuri, anashauriwa kupigia mstari au kuandika katika kidaftari kidogo msamiati, istilahi na misemo muhimu ya matini chanzi kama vile, methali, nahau maneno ya kitamaduni yasiyotafsirika, majina maalumu, n.k. kwa kupigia mstari au kuyaandika katika kidaftari kidogo ili iwe rahisi kwa mfasiri kuyatafutia visawe vyake kabla hata ya kuanza kutafsiri lakini pia kumsaidia mfasiri asiyasahau wakati wa kutafsiri au kuyatolea ufafanuzi zaidi katika tafsiri yake.

? Uchambuzi wa matini chanzi

Katika hatua hii, mfasiri anatakiwa kuchunguza kwa makini maneno, methali, nahau, misemo pamoja na maelezo mengine ya matini chanzi aliyoyaandika au kuyapigia mstari katika hatua ya maandalizi na kuyatafutia visawe vyake katika lugha lengwa, hapa mfasiri anashauriwa kutumia marejeo mbalimbali kama vile, kamusi, ensiklopedia, orodha ya msamiati na istilahi mpya.

Mfasiri anatakiwa kuwa na shajara au daftari dogo kwa ajili ya kuandika na kuhifadhi maneno na maelezo muhimu ya matini chanzi na visawe vyake, visawe vinavyoonekana kufaa viorodheshwe vizuri ili iwe rahisi kuvirejelea wakati wa kutafsiri, vilevile mfasiri kama ataona kuwa matini chanzi ni ndefu sana, anashauriwa kuigawa matini hiyo katika sehemu ndogondogo kama vile, sura, aya au sentensi na kuanza kushughulikia sehemu moja baada ya nyingine.

? Uhawilishaji

Uhawilishaji ni uhamishaji wa mawazo kutoka lugha chanzi kwenda lugha lengwa, au uhamishaji wa mawazo au ujumbe kutoka matini asilia kwenda matini ya tafsiri. Hii ina maana kuwa katika hatua hii, visawe vya kisemantiki [kimaana] vya matini chanzi vilivyobainishwa katika hatua ya uchambuzi huamishwa katika matini lengwa [kutoka lugha chanzi kwenda lugha lengwa] na kupangwa vizuri kisarufi na kimantiki ili fasiri hiyo iwe na maana kwa wasomaji wake.

? Kusawidi /Kuandaa rasimu ya kwanza ya tafsiri.

Katika hatua hii, mfasiri huandika rasimu yake ya kwanza ili kupata picha fulani ya matini aliyoikusudia, katika uandaaji wa rasimu ya kwanza, kwa kufanya hivi, mfasiri anaweza kugundua kuwa anahitaji taarifa zaidi tofauti na alizozipata katika hatua ya uchambuzi, na hivyo kulazimika kuchunguza zaidi matini chanzi na hata kupekua zaidi na zaidi marejeo yake aliyoyaandaa kwa kuyatumia katika tafsiri. Jambo la kuzingatia, mfasiri anatakiwa wakati akihamisha mawazo au ujumbe azingatie umbo na lengo la matini chanzi ili kutoathiri tafsiri yake.

? Kudurusu / kuipitia rasimu ya kwanza

Baada ya kusawidi rasimu ya kwanza, mfasiri anatakiwa kuivundika rasimu yake ya tafsiri kati ya juma moja hadi mawili baada ya kukamilika kwake na kuanza kuidurusu/ kuipitia rasimu hiyo kwa jicho la kihakiki zaidi na kuangalia kama kuna makosa ambayo yamejitokeza katika rasimu yake au la na kuyafanyia marekebisho pale inapobidi.

? Kusomwa kwa rasimu ya tafsiri na mtu/watu wengine

Baada ya mfasiri kuipitia rasimu yake ya kwanza, na kuifanyia masahihisho kwa makosa yaliyojitokeza, anatakiwa kuwapa watu wengine waidurusu rasimu hiyo iliyofanyiwa marekebisho ili waipitie tena na kuirekebisha, hivyo basi wasomaji hao wanaweza wakahakiki,wakashauri, n.k. Wasomaji hawa husaidia kuona kama tafsiri iko sahihi, inaeleweka na ina mtiririko mzuri wenye mantiki.

? Usawidi /Kuandika rasimu ya mwisho

Baada ya kupata maoni kutoka kwa wasomaji wa pili, mfasiri anaweza kuyatumia maoni, mapendekezo na maelekezo yao kusahihisha tena tafsiri yake na hatimaye kuandaa na kutoa rasimu ya mwisho ambayo itakuwa tayari kwa kusomwa na wasomaji.

Njia / mbinu za Tafsiri

Zipo njia mbalimbali ambazo hutumika katika kutafsiri, baadhi ya njia hizo ni kama vile:

(i) Tafsiri ya neno kwa neno. [Word to word translation]

(ii) Tafsiri sisisi.[ Literal translation]

(iii) Tafsiri ya kimaana/uwazi.[ Semantic translation]

(iv) Tafsiri ya kimawasiliano.[Communicative translation]

(i) Tafsiri ya neno kwa neno [Word to word translation]

Hii ni aina ya tafsiri ambayo mofimu na maneno hufasiriwa yakiwa pweke pweke kwa kuzingatia maana zake za msingi bila kujali muktadha. Katika aina hii ya tafsiri mpangilio wa mofimu na maneno wa lugha chanzi hubakia vilevile bila kubadilika. Na kwa kawaida matini inayotafsiriwa huandikwa chini ya matini ya lugha chanzi. Tazama mifano ifuatayo ya tafsiri ya neno kwa neno:

Kiswahili: Alisoma hadi asubuhi

Kingereza: He/past/study/until/morning

Kiswahili: Alikimbia mpaka ofisini kwake

Kingereza: He/past/run/until/office/his

Kiswahili: Anasoma kitabu changu

Kingereza: He/present/book/my

Kiswahili: Walikula chakula chote

Kingereza: They/past/eat/food/all

Umuhimu wa njia hii, humsaidia mtu kuelewa muundo wa lugha chanzi na jinsi lugha chanzi inavyofanya kazi, kaina hii ya tafsiri hutumiwa na wataalamu wa lugha kuonesha namna maumbo au muundo wa lugha chanzi ulivyo, lakini mapungufu yake ni kuwa, aina hii ya tafsiri huwa haitoi maana inayokusudiwa kwa uwazi zaidi.


(ii) Tafsiri sisisi [ Literal translation]

Hii ni aina ya tafsiri ambayo maneno hufasiriwa yakiwa pweke pweke kwa kuzingatia maana za msingi katika lugha chanzi bila kujali sana muktadha lakini ni tafsiri inayofuata mfumo wa kisarufi hasa kipengele cha kisintaksia ya lugha lengwa. Ebu tuangalie mifano ifuatayo:

Kingereza: He was taken at the Central Police Station

Kiswahili: Alipelekwa kwenye kituo cha kati cha police.

Badala ya kuwa: Alipelekwa kituo kikuu cha polisi

(iii) Tafsiri ya kisemantiki/maana au uwazi [Semantic Translation]

Hii ni aina ya tafsiri ambayo mfasiri huegemea zaidi kwenye lugha chanzi. Katika aina hii ya tafsiri, mfasiri hufasiri kila neno katika sentensi jinsi lilivyo lakini kwa kufuata sarufi hususani vipengele vya kisemantiki na kisintaksia ya lugha chanzi. Inaitwa tafsiri ya kisemantiki kwa sababu, mfasiri anapofasiri hutakiwa kuweka mkazo kwenye maana ya matini kama ilivyokusudiwa na mwandishi wa matini chanzi.

Katika aina hii ya tafsiri, masahihisho au urekebishaji wa neno au jambo lolote unalodhani limekosewa haliruhusiwi isipokuwa unaweza kuweka hayo marekebisho au ufafanuzi katika tanbihi. Sasa tuangalie baadhi ya mifano ya aina hii ya tafsiri:

Kiswahili: Alikwenda mpaka hospitali

Kingereza: He went up to hospital


Kingereza: Jane married John

Kiswahili: Jane alimwoa John

Aina hii ya tafsiri, ina faida kubwa katika ukuaji wa lugha lengwa kwa kuingiza miundo ya misemo kutoka lugha chanzi, mathalani, lugha ya Kiswahili imepokea miundo mipya ya misemo kutoka lugha ya Kingereza, baadhi ya miundo hiyo ni kama vile:

Kiswahili: Usiku mwema ? kutoka Kingereza: Good night

Kiswhili: Mabibi na mabwana ? kutoka Kingereza: ladies and gentlemen

Kiswahili: Wako mtiifu ? Kutoka Kiingereza: Yours Sincerel

Kiswahili: Naomba nichukue nafasi hii.. ? Kutoka Kiingereza: May I take this opportunity…

[Tazama pia Mwansoko na wenzake: 2006]

(iv) Tafsiri ya kimawasiliano/ huru [Communicative Translation]

Hii ni aina ya tafsiri inayomlenga msomaji [hadhira] wa matini lengwa, ambaye katika aina hii ya tafsiri hatarajii kukutana na ugumu wowote katika matini atakayoisoma, bali hutarajia kukutana na tafsiri nyepesi ya dhana za kigeni katika utamaduni na lugha yake kwa kadiri itakavyoonekana. Hivyo basi, mfasiri wa aina hii ya tafsiri yuko huru kutafuta maneno na mafungu ya maneno yanayolingana na maneno, methali, nahau, utamaduni na mazingira ya lugha lengwa, pamoja na kuwa tafsiri ya kimawasiliano kufuata sarufi ya lugha lengwa ni lazima pia ifuate utamaduni, mazingira na historia ya jamii ya lugha lengwa. Tuangalie mifano ifuatayo:

Kingereza: Jane married John

Kiswahili: John alimwoa Jane

Kingereza: No need to cry over spilt milk

Kiswahili: Maji yakimwagika hayazoleki

Kiingereza: What comes around goes arround

Kiswahili: Mla vya watu, naye vyake huliwa.

Kiswahili: Akufaaye kwa dhiki ndiye rafiki wa kweli

Kiingereza: A friend in need is a friend in need

Kiswahili: Bahati haiji mara mbili

Kiingereza: Golden chance never comes twice

Aina hii ya tafsiri hulenga kutoa athari ile ile au inayokaribiana kwa hadhira ya matini lengwa kama ilivyo kwa hadhira ya matini chanzi[ matini asilia], hii ni aina ya tafsiri ambayo hutumika sana kufasiri mawazo ya kigeni katika lugha na mazingira mapya, mawazo ambayo huelezwa katika misingi ya lugha, utamaduni na mazingira yanayoeleweka kwa hadhira ya matini lengwa.

Ebu tuangalie baadhi ya mifano tuliyoiangalia katika tafsiri ya Kisemantiki [maana] tunavyoweza kutafsiri katika njia ya tafsiri ya kimawasiliano:

Kiingereza Kiswahili

Good night Lala salama

Ladies and Gentlemen Ndugu zangu

Yours Sincerely Ni mimi

May I take this opportunity to… Naomba mnisikilize

Hivyo basi, katika aina hii ya tafsiri, mfasiri hutafuta methali au misemo inayopatikana katika lugha lengwa inayohusiana au kukaribiana na ile ya lugha chanzi. Ebu jaribu kutafsiri misemo/methali zifuatayo ya lugha ya Kiswahili kwenda lugha ya Kiingereza:

Adhabu ya kaburi aijuaye maiti

Asiyekubali kushindwa si mshindani

Asiyefunzwa na mamaye hufunzwa

Chema chajiuza kibaya chajitembeza

Dua la kuku halimpati mwewe

Bandubandu humaliza gogo

Jogoo wa shamba hawiki mjini

La kuvunda halina ubani

Mtegemea cha nduguye hufa masikini


Faida ya aina hii ya tafsiri, humfanya mfasiri kuwa huru kutumia maneno au mafungu ya maneno ambayo huweza kutoa athari ile ile au inayokaribiana na maneno au mafungu ya maneno katika matini ya lugha chanzi, lakini mapungufu ya aina hii ya tafsiri huweza kutokea iwapo mfasiri ataamua kuegemea mno kwenye mawazo, historia, mazingira au itikadi ya lugha lengwa. Ebu tuangalie mifano ifuatayo:

Kingereza: The Merchant of Venice

Kiswahili: Mabepari wa Venisi

Ukiangalia mfano huo utaona kuwa, The Merchant of Venice, tamthiliya iliyoandikwa na William Shakespeare, ingefaa pia kufasiriwa kuwa, Wafanyabiashara wa Venisi, lakini Mwalimu J.K Nyerere aliamua kuifasiri kuwa, Mabepari wa Venisi kutokana na kuwa Nyerere ndiye mwasisi wa itikadi ya Ujamaa nchini Tanzania, hivyo aliegemea katika itikadi kufasiri.

Hivyo basi, mtu anapokuwa anafanya kazi ya kufasiri, maandishi yo yote kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine atajikuta akiangukia katika moja wapo ya njia tulizozijadili hapo juu, lakini ikumbukwe tafsiri ya neno kwa neno ni nadra sana kutumiwa na wafasiri wengi, na njia hizo huweza kuingiliana katika matini moja ya tafsiri.




Ukalimani [Interpritation]

Ukalimani ni nini?

Ukalimani imefasiliwa kuwa ni, uhusishaji wa kuhamisha maana kutoka lugha moja (lugha chanzi) kwenda lugha nyingine (lugha lengwa) katika mazungumzo. Hivyo basi tunaweza kusema pia, ukalimani ni hali ya mtu kuhamisha mawazo ya kinachozungumzwa kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine katika mazungumzo. Hii ina maana kuwa ukalimani ni lazima uhusishe pande mbili, upande wa kwanza sharti awepo mtu anayezungumza lugha fulani na upande mwingine kunakuwa na mtu ambaye anasikiliza hicho kinachozungumzwa na kuyarudia hayo yanayozungumzwa kwa kutumia lugha nyingine tofauti na ile iliyotumiwa na mazungumzaji wa kwanza.

Hivyo basi, ukiangalia, maana hiyo tuliyoiangalia utaona kuwa, ukalimani ni taaluma inayohusu mazungumzo wakati tafsiri yenyewe uhusu maanadishi, kwa maana hiyo huwa tunatafsiri maandishi kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine na tunakalimani mazungumzo kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine.

Ukalimani ulianza pale ambapo mataifa mbalimbali yenye kuzungumza lugha tofauti tofauti yalipoanza kuingiliana na kushirikiana katika shughuli mbalimbali za kijamii, kisiasa, kichumi na kiutamaduni, kwa mfano ujio wa wageni Afrika Mashariki kama vile Waarabu, Wajerumani na Waingereza ili waweze kuwasiliana na wenyeji wao waliambatana na watu ambao walikuwa wakiwatumia kama wakilamani wao.

Kwa sasa hivi ukalimani umekuwa kama taaluma muhimu, ukalimani unafanyika katika mahakama, kanisani, katika mikutano ya kimataifa, mahubiri ya kidini, n.k na kutokana na maendeleo ya sayansi na teknolojia, kuna vifaa maalumu ambayo hutumika kukalimani mazungunzo kutoka lugha moja kwenda lugha nyingine, ambayo huvaliwa masikioni katika kumbi za mikutano. Na sasa ni taaluma inayofundishwa katika shule za sekondari na elimu ya juu kama ilivyo kwa tafsiri kutokana na umuhimu wake.

Mkalimani ni mtu muhumi sana katika kufanikisha mawasiliano kwa watu wanaotumia lugha mbili tofauti, au lugha inayotumika katika eneo hilo msikilizaji haielewi na haijui na ndiyo maana utakuta wakalimani wakihitajika mahakamni, mikutano ya kimataifa, katika mahubiri ya kidini au mahali popote pale ambapo wazungumzaji hawawezi kuelewana kwa kuwa wanatumia lugha tofauti.

Sifa za mkalimani bora

? Awe mtu anayezielewa lugha chanzi na lugha lengwa vizuri

? Awe ni mtu ambaye ameishi pande zote za lugha anazozikalimani ili kuelewa mila na desturi za watumiaji wa lugha hizo.

? Awe stadi wa ukalimani, hapa inatakiwa awe na uhodari wa kukalimani, kuzungumza vizuri, maneno kusikika, awe na uwezo wa kukalimani neno kwa neno au sentensi na sentensi, kutumia ishara zinazoambatana na ishara za mzungumzaji wa lugha chanzi na hata kutumia mtindo anaodhani unaweza kuwavutia wasikilizaji wake.

? Muadirifu, ambaye hawezi kupotosha au kubadili ukweli wa kinachozungumzwa, nah ii ni muhimu kwa sababu wakalimani hutumika hadi mahakami hivyo kama si mwadirifu huweza kuufanya upande mmoja ukakosa haki inayostahiri.

? Asiwe mbaguzi, hapa ina maana mkalimani asiamue kupotosha ukweli wa kile kinachozungumzwa kwa kuwa tu kinaendana kinyume na itikadi yake ya kisiasa, kidini, kiutamaduni, n.k. wala asiangalie jinsia ya mtu umri au hali ya mtu anayemfanyia ukalimani.

Mambo ya kuzingatia katika Ukalimani

Kwa ujumla yapo mambo kadha wa kadha, ambayo mkalimani anatakiwa kuyazingatia anapotaka kufanya ukalimani, mambo hayo tunaweza kuyagawa katika makundi mawili, ambayo ni:

1. Kabla ya kuanza ukalimani

Katika hatua hii, mkalimani anatakiwa kuzingatia mambo yafuatayo:

(a) Awe na uelewa mzuri wa lugha zote anazotaka kukalimani, hapa tuna maana kuwa awe na uwezo wa kuzungumza na kuelewa lugha chanzi na lugha lengw, hii itasaidia mkalimani kutopotosha kile kinachozungumzwa na mzungumzaji wa lugha chanzi.

(b) Awe anaijua historia na utamaduni wa jamii zote mbili, yaani ile ya lugha chanzi na ile ya lugha lengwa.

(c) Kama ni ukalimani rasmi, ni vizuri kwa mkalimani akamjua mzungumzaji wa lugha chanzi, ni vema pia ukafanya naye mazungumzo kidogo ili kumzoea, na kutambua vionjo vyake ili iwe rahisi kwa mkalimani pindi atakapokuwa anafanya ukalimani asionekane kama mgeni.

(d) Vilevile ni muhimu kwa mtu anayekalimani, akawa na uelewa mzuri wa mada inayozungumzwa, hii itamrahisishia mkalimani katika ukalimani wake.

2. Katika ukalimani wenyewe

Mkalamani anapokuwa amesimama mbele ya hadhira [wasikilizaji] pamoja na mzungumzaji wa lugha chanzi kwa ajili ya kuanza ukalimani, anatakiwa kuzingatia mambo yafuatayo:

(a) Kuwa makini katika kusikiliza kile kinachozungumzwa na mzungumzaji wa lugha chanzi ili kuepuka kuachwa mahali na kuepuka kumuomba mzungumzaji kurudia mara kwa mara.

(b) Itambue hadhira ya lugha lengwa, ni watu wa namna gani, wana kiwango gani cha elimu, ni wasomi wa kawaida au waliobobea, ni watu wa jinsia na umri gani,? Hii itakusaidi kujua aina ya msamiati na miundo ya tungo utakayoitumia, kama iwe rahisi au migumu kutokana na hadhira yako ilivyo.

(c) Tumia mitindo unayodhani itaeleweka vema na hadhira/ wasikilizaji wa lugha lengwa, kwa mfano kama hadhira yako ni vijana, jaribu kutumia mitindo inayopendwa na vijana, kama wasikilizaji wako ni watu rasmi na we huna budi kuwa rasmi.

(d) Weka mkazo sehemu ambazo mzungumzaji wa lugha chanzi anaweka mkazo ili kuepuka utofauti yako na mzungumzaji wa lugha chanzi, na hata kuepuka kuathiri lengo la mzungumzaji wa lugha chanzi.

(e) Unatakiwa pia kutumia ishara zinazotumiwa na mzungumzaji wa lugha chanzi, hii itawafanya wasikilizaji waamini kile kinachozungumzwa na mzungumzaji wa lugha chanzi ndiyo kilekile kinachozungumzwa na mkalimani.

(f) Usiwe muda mwingi unamtazama mzungumzaji wa lugha chanzi na kusahahu kuitazama hadhira yako, hivyo unatakiwa kuitazama hadhira yako ili kugundua kama wako pamoja na wewe au kuna sehemu hawajakuelewa ili uweze kuwafafanulia zaidi.

(g) Muombe mzungumzaji wa lugha chanzi kurudia sehemu unayodhani hujaisikia au hujaielewa vizuri, kwani ni makosa kwa mkalimani kukalimani sehemu au jambo ambalo hukulisikia vizuri au kulielewa.

Hivyo basi hayo ndiyo mambo muhimu ambayo mkalimani anatakiwa kuyazingatia anapokuwa anafanya ukalimani. Jambo la kuzingatia, mkalimani hutakiwa kuingiza hisia zako unapokuwa anafanya ukalimani. na ukalimani mzuri unawezekana kwa kiwango ambacho mila na desturi zote yaani za lugha chanzi na lugha lengwa zinalingana ama kushabihiana.

Dhima za Tafsiri na Ukalimani

Tafsiri na Ukalimani ina dhima zifuatazo:

? Hutuwezesha kujifunza lugha tofauti.

Kati ya mazoezi mazuri anayoweza kutumia mtu katika kujifunza lugha nyingine, basi zoezi la kutafsiri au kukalimani mara kwa mara humsaidia mtu kujifunza lugha kwa urahisi zaidi, kwani kwa kufanya tafsiri ya mara kwa mara kutamsaidia mtu kugundua miundo na vipengele mbalimbali vya lugha na jinsi vinavyofanya kazi katika lugha anayojifunza.

? Hutumika kama njia ya mawasiliano.

Kutokana na maingiliano ya mataifa mbalimbali yanayotumia lugha tofauti tofauti, tafsiri hutumika kurahisisha mawasiliano baina ya makundi ya watu wanaotumia lugha tofauti tofauti, hutumika kutolea maelezo ya kibiashara kama vile maelekezo ya jinsi ya kutumia bidhaa mbalimbali zinazozalishwa nje au zinazouzwa nje ya nchi, katika matangazo ya kitalii ili kuwavutia watalii kutoka mataifa mbalimbali, vilevile hutumika katika vyombo vya habari, tafsiri pia inatumika katika nyaraka rasmi, mikataba, vitabu vya ziada na kiada, lakini pia ukalimani hulahisisha mawasiliano miongoni mwa watu wanaozungumza lugha tofauti.

? Tafsiri na Ukalimani hutumika kueneza utamaduni.

Tafsiri imekutanisha lugha na tamaduni mbalimbali duniani na kusababisha tamaduni na lugha hizo kuathiriana, kwa mfano mara baada ya waarabu kuingia Afrika Mashariki na vitabu mbalimbali vya Kiarabu na Kiislamu kutafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili ilisababisha utamaduni wa Kiswahili kuathiriwa na utamaduni wa Kiarabu na Kiislamu kutoka na kuiga kwa mambo mengi kutoka huko, lakini pia hata walipokuja wazungu na kutafsiri vitabu vyao vya kifasihi, kutafsiriwa kwa Biblia, n.k. ilisababisha pia utamaduni wa Mswahili kuathiriwa na utamaduni wa Ulaya.

? Tafsiri na Ukalimani ina dhima ya kuwasilisha ujumbe wa manufaa kwa watu ambao hawafahamu lugha chanzi [lugha asilia]

Changamoto/ mapungufu katika tafsiri na Ukalimani

Mfasiri katika kazi yake ya kufasiri hukumbana na changamoto mbalimbali, ambazo huweza kusababisha tafsiri kuwa na mapungufu ya hapa na pale. Baadhi ya changamoto au mapungufu hayo ni kama vile:

(i) Tofauti za kiisimu kati ya lugha chanzi na lugha lengwa.

Tofautui za maumbo, miundo na maana kati ya lugha ya Kiswahili na lugha ya Kingereza wakati mwingine husababisha matatizo au upungufu katika tafsiri na ukalimani. Kwa mfano maumbo ya vitenzi vya Kiingereza huruhusu kauli nyingi elekezi kutoonesha umoja au wingi wa wahusika wala majina ya vitu mahususi vinavyoambatana na maelekezo yanayotolewa tofauti maumbo ya vitenzi vya Kiswahili ambavyo huonesha umoja na wingi wa wahusika na hata kuwa na majina ya vitu husika, tazama mifano ifuatayo kama ilivyotolewa na, Mwansoko [2006]

Kingereza Kiswahili

No parking ? Usiegeshe gari hapa [je kisichoruhusiwa kuegeshwa ni gari tu?]

No Smoking ? Usivute sigara[ Je ni sigara tundiyo hairuhusiwi kuvutwa?]

Arrivals ? Wanaowasili

Departures ? Wanaosafiri

Vilevile tofauti za maana kati ya lugha ya Kingereza na Kiswahili huweza kuathiri tafsiri au ukalimani, mathalani:

Kiswahili Kingereza

Wasiojiweza ? Disabled [Siyo wote wasiojiweza ni walemavu]

[na siyo walimavu wote hawajiwezi]

Wezi wa mifukoni? Pickpockets [Hawaibi kwenye mifuko, wanaiba kutoka mifukoni]

(ii) Tofauti za mitindo kati lugha chanzi na lugha lengwa

Tofauti za mitindo ya uzungumzaji pia, huweza kuathiri tafsiri na ukalimani na hii ni kwa sababu unaweza kukuta kuna mitindo fulani inaweza kutumika katika muktadha fulani lakini ikishindwa kupata tafsiri katika lugha nyingine katika muktadha ule ule.mathalani:

Kingereza: Kiswahili

(i) Thou shalt not steal [mtindo wa kidini] ? Usiibe

Do not steal [mtindo wa kawaida] ? Usiibe

(ii) Lend me your ears [mtindo wa kishairi] ? Naomba mnisikilize

May I have your attention [kawaida] ? Naomba mnisikilize

Tafsiri zote tulizoziangalia katika mfano wa (i) na (ii) zimetoa maana au taarifa ili ile iliyomo katika matini chanzi lakini tafsiri hizo hazikuzingatia mtindo wa lugha iliyotumika katika matini chanzi.

(iii) Tofauti za kitamaduni kati ya lugha chanzi na lugha lengwa

Tofauti za kiutamaduni, yaani taofauti za kimila, desturi na mazingira ya watumiaji wa lugha chanzi na lugha lengwa huweza kufanya tafsiri au ukalimani kuwa mgumu, kwa mfano, katika utamaduni wa Waingereza wana milo minne wakati Waswahili wana milo mitatu na hii hupelekea kuwa vigumu kupata dhana za milo ya hiyo ya Waingereza katika dhana ya Kiswahili. Mfano:

Waingereza wana: Waswahili wana:

Breakfast ------------------ Kifungua kinywa

Lunch …………………... Chakula cha mchana

High tea ……………………?

Dinner ……………………Chakula cha jioni

Supper …………………….?

Kwa hiyo ukiangalia mifano hiyo, utaona kuwa, high tea na supper kuzipata dhana zake katika lugha ya Kiswahili ni ngumu kutokana na kutokuwa na utamaduni wa kuwa na milo kama hiyo kwa siku. Lakini pia inakuwa vigumu kupata tafsiri ya vyakula kama vile ugali, makande katika lugha ya Kiingereza kutokana na kutokuwa na vyakula vya aina hiyo.

(iv) Tofauti za kiitikadi kati ya lugha chanzi na lugha lengwa

Tofauti za kiitikadi pia huweza kuathiri tafsiri na ukalimani, na hii ni kwa sababu, utakuta wafasiri wengi hususani waandishi wa habari kuegemea katika itikadi zaidi, kwa mfano:

Kingereza Kiswahili

Bussnessman ? mlanguzi [tafsiri hii inatokana mfasiri kuathiriwa na itikadi

ya ujamaa]

mfanyabiashara [tafsiri hii inatokana mfasiri kuathiriwa na

itikadi ya ubepari]

Freedom fighter ? wapigania uhuru [Tafsiri ya vyombo vya habari vya

Tanzania wakati wa kupigania uhuru]

Magaidi [Tafsiri ya idhaa ya BBC na Radio za Afrika

Kusini wakati huo]

Hivyo basi kwa kuhitimisha tunaweza kusema kuwa, ukalimani mzuri unawezekana kwa kiwango ambacho mila na desturi zote yaana za lugha chanzi na lugha lengwa zinalingana ama kushabihiana.

Na kutokana na umuhimu wa taaluma hii ya tafsiri na ukalimani, serikali kupitia Baraza la Kiswahili la Taifa Bakita [BAKITA] imeanzisha idara maalumu ya Tafsiri na Ukalimani, na idara hiyo ina majukumu yafuatayo:

? Kutoa huduma za tafsiri na ukalimani kwa lugha mbalimbali kwa masharika, idara, wizara, balozi na watu binafsi.

? Kuratibu na kutoa huduma za ukalimani kwenye mikutano ya kitaifa na kimataifa na katika shughuli za masharika, makampuni na watu binafsi.

? Kupitia na kuthibitisha tafsiri zilizofanywa na asasi mbalimbali au wafasiri wa nje.

? Kutoa ushauri kuhusu masula ya tafsiri na ukalimani.

MAZOEZI

? Zoezi la kwanza

Fasili matini ifuatayo kwenda lugha ya Kiingereza:

MTO

(Siku ifuatayo, asubuhi. Ngoswe na Mitomingi wako kazini. Wanafika nyumba moja).

MITOMINGI: Hodi! Hodi! Wenyewe! (Kimya, hakuna sauti itokayo). Hodi wenyewe

(Kimya) Labda hawajaamka.

NGOSWE: Kama bado wamelala tuwaache kwanza tuwarudie baadaye.

MITOMINGI: Mimi naona itakuwa shida shida kwani nyumba za hapa zimesambaa

mno.hebu nibishe tena.hodi! hodi! Wenyewe mpo?(Akinyamaza na

kunapita kimya. Punde mlango wafunguka na kipande cha

mwanamke chatokeza). Habari za asubuhi mama?

MAMA: Salama, mwaonaje?

MITOMINGI

NGOSWE Hatujambo

MAMA: Sijui niwasaidie nini akina baba?

MITOMINGI: Mwenyewe yupo sijui?

MAMA: (Akitazama chini mwenye huzuni anatingisha kichwa). Hayupo

MITOMINGI: Katoka kitambo?

MAMA: (Akimtazama Mitomingi kwa jicho kali). Ni marehemu.

MITOMINGI: (Amtazama Ngoswe ambaye kainamisha kichwa na wote wanamtazama

kwa jicho la huruma). Pole mama.

NGOSWE: Pole mama.

MAMA: Nimekwisha poa.

MITOMINGI: Samahani mama , hata sikufahamu.

MAMA: Sio neno baba sio kosa lako.

MITOMINGI: Mungu mkubwa.

MAMA: Nifanyeje; kazi ya Mungu haina dosari. (Ananyamaza kwa kitambo). Je

niwasaidie nini?

MITOMINGI: Jambo moja dogo tu. Samahani kama nitakusumbua maana kwanza ni

asubuhi tena yenyewe ni msiba,

MAMA: Sio kitu baba.

MITOMINGI: Nadhani umepata kumsikia Balozi Mitomingi.

MAMA: Nimemsikia lakini kumwona bado.

MITOMINGI: Basi mama, huyo Mitomingi, Ngengemkeni Mitomingi ndiye mimi.

MAMA: (Kwa mshangao): Karibuni ndani mpumzike

MITOMINGI: Hatukai sana mama.

MAMA: Basi ngoja niwatolee viti make. (Aingia ndani na kutoka na viti viwili

kuwapatia wageni. Yeye aketi chini).

MITOMINGI: Mama!

MAMA: Baba!

MITOMINGI: Nadhani una habari juu ya kuhesabu watu.

MAMA: (Kwa mshangao): Kuhesabu watu?

MITOMINGI: Ndiyo kuhesabu watu.

MAMA: Kuhesabu watu! (Akitingisha kichwa) Hapana.

MITOMINGI: Balozi wenu hakuwajulisha?

MAMA: Hata kidogo.

MITOMINGI: Kweli?

MAMA: Kwani Tambitambi naye mtu yule!

Pombe na yeye ni pete na chanda!

Hajali Balozi wake wala nyumba yake.

MITOMINGI: Ni sawa usemayo mama. Tambitambi yule akili hazimtoshi. Tumefika

kwake wala hajulikani aliko!

MAMA: Kama kuna wanaume mabwege yule ametia for a.

MITOMINGI: Usizidi kunambia mama, Tambitambi mambo yake hakuna

asiyeyafahamu…. Sasa mama!....

MAMA: Ndiyo baba.

MTOMINGI: Sisi kama utuonavyo tuko shughulini, shughuli hiyo si nyingine bali hiyo

niliyoisema sasa hivi kuhesabu watu. Na huyu kijana ndiye karani

mwenyewe ahusikaye. Ingekuwa bora kama wewe na wanao wote

mngetoka nje ili tufanye kazi yetu.

MAMA: Sasa baba mbona itakuwa vigumu.

MITOMINGI: Kwa vipi?

MAMA: Sasa baba utahesabu vipi?

MITOMINGI: Kwa nini?

MAMA: Kama utatuhesabu wewe basi u mchawi.

MITOMINGI: Mbona sikuelewi!

MAMA: Mchawi ndiye anayehesabu watoto wa wenzake ili awaroge. Sasa wewe

umchawi? Hata kama u mchawi siwezi kukubali utuhesabui maana

siwezi kujua nia yako ni mbaya au nzuri.

MITOMINGI: Mtu akuwaniae uovu haji kweupe.

MAMA: Sawa usemayo baba.

NGOSWE: Sasa mama hebu walete wanao na yeyote yule aliye ndani.

MAMA: Wanangu hawapo wamekwenda shamba kuwania mpunga.

NGOSWE: Wote?

MAMA: Ndiyo.

NGOSWE: Ndio kusema hakuna kiumbe hata kimoja?

MAMA; Yuko mke mwenzangu.

NGOSWE; Tuitie.(Mama anasimama kwa unyonge na kuingia ndani. Anarudi peke

yake baada ya muda mfupi). Yu wapi?

MAMA: Aja (Punde mama mwingine atokea. Yu kariby rika moja na mama wa

kwanza isipokuwa huyu mbichimbichi).

MITOMINGI: Habari mama?

NGOSWE: (Wakati huohuo) Shikamoo.

MAMA WA PILI: Nzuri (Atazama chini kwa aibu huku akiketi).

NGOSWE: (Akimtazama mama wa kwanza). Basi; hakuna mtu mwingine ndani?

MAMA WA PILI: (Akikataa kwa kichwa)

MITOMINGI: (Kwa mama wa kwanza). Lakini nyie wanawake mbona waoga sana!

Hivyo mnataka kuniambia motto wa mgongoni anaweza kwenda

kuwania mpunga? (Mama agutuka). Hebu niambie mwanao mchanga

yu wapi?

MAMA WA KWANZA: Sina mtoto mchanga.


MITOMINGI: Hivyo mama wasema kweli?

MAMA WA KWANZA: Haki vile.(Mara kwasikika sauti ya mtoto akilia ndani ya

nyumba).

MITOMINGI: Na huyo anayelia kama si mtoto ni nini/ (Mama ainuka wakawaka na

kuingia ndani kwa aibu. Muda wapiti na harudi). Mama! Njoo basi

tumalize shughuli. Usijali mambo ya motto kulia, ni jambo la kawaida.

(Mama atokea amepakata mtoto mchanga. Aketi chini na sasa uso wake

umejaa hasira na chuki)…

[Imenukuliwa kutoka, Ngoswe, Penzi Kitovu cha Uzembe. Uk 13-15]

? Zoezi la pili

1. Linganisha na linganua kati ya taaluma ya tafsiri na ukalimani.

2. (a) Tafsiri sentensi zifuatazo kwenda lugha ya Kiingereza

(i) Dua la kuku halimpati mwewe

(ii) Bandu bandu humaliza gogo

(iii) La kuvunda halina ubani

(iv) Mla vya watu naye vyake huliwa

(v) Akufaaye kwa dhiki ndiye rafiki wa kweli

(b) Ni njia gani umetumia katika tafsiri ulizotoa hapo juu, unadhani ni kwa nini?

??Zoezi la tatu

1. [a] Kwa kutumia mifano, fafanua istilahi zifuatazo:

[i] Matini chanzi

[ii] Matini lengwa

[iii] Lugha chanzi

[iv] Lugha lengwa


[b] Tafsiri sentensi zifuatazo kwenda lugha ya Kiswahili

(i) All that glister is not gold

(ii) Looser casn't be a chooser

(iii) When you make your bed you must lie on it

(iv) There is no incense for something rotting

(v) When in Rome do, do as Romans do

(b) Ni njia gani umetumia katika tafsiri hizo ulizotoa hapo juu, unadhani ni kwanini?

2. "Mfasiri au mkalimani hukabiliana na changamoto mbalimbali katika kufanikisha kazi

yake." Huku ukitumia mifano thibitisha kauli hiyo.

MAREJEO

Cartford [1995] A linguistic Theory Translation

Mwansoko, H.J.M na wenzake [2006] Kitangulizi cha Tafsiri, Nadharia na

Mbinu.TUKI.Dar-es-salaam

Newmark, P [1982] Approaches to Translation, Oxford, Pergamon Press

Newmark, P [1988] A Text book of Translation, London, Prentice Hall.

Oxford University Press Dar-es-salaam

Semzaba, E [2006] Ngoswe, Penzi Kitovu cha Uzembe. The General Booksellers LTD.

D.S.M

TUKI [2002] Kamusi ya Kiswahili Sanifu. TUKI, Dar-es-salaam

TUKI [1985] Kiswahili, Jarida la Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili.

www.bakita.org.tz retrieved on Monday 04th July 2011

www.jim-mission.org.uk retrieved on Monday, 04th July 2011

www.ajol.inf retrieved on Monday, 04th July 2011

Vitabu vilivyotafsiriwa ambavyo vimetumika kama marejeo

Ayi Kwei Armah, Wema Hawajazaliwa, kimetafsiriwa na Abdilatif Abdalla

Ferdinand Oyono: House boy, Kimetafsiriwa na Raphael Khasao na Nathan Mwele.

William Shakespeare: Juliasi Kaizari: Kimetafsiria na Julius K. Nyerere

Mabepari wa Venisi: Kimetafsiriwa na Julius K. Nyerere

Hekaya za Abunuwasi: Kimetafsiriwa na Interterritorial Language Committee, East Africa

Alfu Lela Ulela: Kimetafsiriwa na Sir Richard Burton

Sir Rider Haggard: Mashimo ya Mfalme Suleiman

MWL. JAPHET MASATU AKIWA MAZINGIRA YA SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL-- 17---03-- 2014

MWL. JAPHET MASATU GIVING DIRECTIONS TO STUDENTS SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL. 17--03--2014

MWL. JAPHET MASATU AT WORK PLACE SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL. TANZANIA 17--03---2014

MWL. JAPHET MASATU TEACHING THE STUDENTS OF SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL, TANZANIA 17--03--2014

SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL STUDENT TEACHING HIS FELLOW STUDENTS 17- 3---2014.

SALMA KIKWETE SECONDARY SCHOOL STUDENTS IN THE GROUP DISCUSSION

JAPHETH FROM WIKIPEDIA. THE FREE ENCYCLOPEDIA

Japheth

From Wikipedia, the free encyclopedia

For other uses, see Japheth (disambiguation).

This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed. (January 2010)

Japheth
Japheth, as depicted in Promptuarii Iconum Insigniorum (c. 1553)
Born	1557 AM (date disputed)[1]
Children	Gomer Magog Madai Javan Tubal Meshech Tiras
Parents	Noah

Japheth /ˈdʒeɪfɛθ/ (Hebrew: יָפֶֿתֿ,‎ יֶפֶֿתֿ Yapheth , Modern Hebrew: Yefet ; Greek: Ἰάφεθ Iapheth ; Latin: Iafeth or Iapetus ; Arabic: يافث‎) is one of the sons of Noah in the Abrahamic tradition. In Arabic citations, his name is normally given as Yafeth bin Nuh (Japheth son of Noah).

Contents

• 1 Order of birth
• 2 Place in Noah's family
• 3 Descendants
• 4 In Islam
• 5 Ethnic legends
• 6 Proposed correlations with deities
• 7 Language
• 8 Literature
• 9 See also
• 10 Notes
• 11 External links

Order of birth

Japheth is often regarded as the youngest son, though some traditions regard him as the eldest. They are listed in the order "Shem, Ham, and Japheth" in Genesis 5:32 and 9:18, but treated in the reverse order in chapter 10.
Genesis 10:21 refers to relative ages of Japheth and his brother Shem, but with sufficient ambiguity to have given rise to different translations. The verse is translated in the KJV as follows, "Unto Shem also, the father of all the children of Eber, the brother of Japheth the elder, even to him were children born". However, the Revised Standard Version reads, "To Shem also, the father of all the children of Eber, the elder brother of Japheth, children were born." The differing interpretations depend on whether the Hebrew word ha-gadol ("the elder") is taken as grammatically referring to Japheth, or Shem.
Genesis 5:32 states that Noah had three sons when he was five hundred years old. Genesis 11:10 records that Shem was one hundred years old when his son Arphaxad was born, two years after the Flood. If Noah was six hundred years old (Genesis 7:13), then Shem was ninety-eight years old at the Flood. Ham is further implied to be the middle son in Gen. 9:24 (which says Noah realized what his "younger son" had done to him.)
The Book of Jubilees indicates in 4:33 that Shem was born in the year of the world (after creation) 1205, Ham in 1209, and Japheth in 1211.

Place in Noah's family

Main article: Sons of Noah

The world as known to the Hebrews (based on 1854 map.)

For those who take the genealogies of Genesis to be historically accurate, Japheth is commonly believed to be the father of the Europeans. The link between Japheth and the Europeans stems from Genesis 10:5, which states, "By these were the isles of the Gentiles divided in their lands." According to that book, Japheth and his two brothers formed the three major races:

• Japheth is the father of the Japhetic race
• Shem is the father of the Semitic race
• Ham is the father of the Hamitic race

William Shakespeare's play Henry IV, Part II contains a wry comment about people who claim to be related to royal families. Prince Hal notes of such people,

...they will be kin to us, or they will fetch it from Japhet. (II.ii 117-18)

Genesis 10:5 was often interpreted to mean that the peoples of Europe were descended from Japheth. Clearly, then, any two Englishmen must have at least this one ancestor in common, and thus any individual could claim kinship with the king.

Descendants

Main article: Japhetic

Geographic identifications of Flavius Josephus, c. 100 AD; Japheth's sons shown in red

In the Bible, Japheth is ascribed seven sons: Gomer, Magog, Tiras, Javan, Meshech, Tubal, and Madai. According to Josephus (Antiquities of the Jews I.6):

"Japhet, the son of Noah, had seven sons: they inhabited so, that, beginning at the mountains Taurus and Amanus, they proceeded along Asia, as far as the river Tanais (Don), and along Europe to Cadiz; and settling themselves on the lands which they light upon, which none had inhabited before, they called the nations by their own names."

Josephus subsequently detailed the nations supposed to have descended from the seven sons of Japheth.
The "Book of Jasher", published in the 17th century, provides some new names for Japheth's grandchildren not seen in the Bible or any other source, and provided a much more detailed genealogy (see Japhetic).

In Islam

Japheth is not mentioned by name in the Qur'an but is referred to indirectly in the narrative of Noah (VII: 64, X: 73, XI: 40, XXIII: 27, XXVI: 119). Muslim exegesis, however, names all of Noah's sons, and these include Japheth.^[2] In identifying Japheth's descendants, Muslim exegesis more-or-less agrees with the Biblical traditions.^[3] He is usually regarded as the ancestor of the Gog and Magog tribes, and, at times, of the Turks and Khazars. Some traditions narrated that 36 languages of the world could be traced back to Japheth.^[4]

Ethnic legends

In the seventh century, Isidore of Seville published his noted history, in which he traces the origins of most of the nations of Europe back to Japheth.^[5] Scholars in almost every European nation continued to repeat and improve upon Saint Isidore's assertion of descent from Noah through Japheth into the nineteenth century.^[6]
Georgian nationalist historians such as Ivane Javakhishvili associated Japheth's sons with certain ancient tribes, called Tubals (Tabals, Tibarenoi in Greek) and Meshechs (Meshekhs/Mosokhs, Moschoi in Greek), who they claim represent non-Indo-European and non-Semitic, possibly "Proto-Iberian" tribes of Asia Minor of the 3rd-1st millennia BC.^[7]
In the Polish tradition of Sarmatism, the Sarmatians were said to be descended from Japheth, son of Noah, enabling the Polish nobility to imagine themselves able to trace their ancestry directly to Noah.^[6]
In Scotland, histories tracing the Scottish people to Japheth were published as late as George Chalmers' well-received Caledonia, published in 3 volumes from 1807 to 1824.^[8]

Proposed correlations with deities

In the 19th century, Biblical syncretists associated the sons of Noah with ancient pagan gods.^{[citation needed]}
Japheth has been identified by some scholars with figures from other religious systems and mythologies, including Iapetus (Japetus), the Greek Titan;^[9][10][11] the Indian figures Dyaus Pitar^{[citation needed]} and Pra-Japati^{[citation needed]}, and the Roman Iu-Pater or "Father Jove", which became Jupiter.^{[citation needed]}

Language

The term "Japhetic" was also applied by William Jones and other early linguists to what became known as the Indo-European language group. In a different sense, it was also used by the Soviet linguist Nikolai Marr in his Japhetic theory.

Literature

Japheth is a major character in the Madeleine L'Engle novel Many Waters (1986, ISBN 0 374 34796 4). He is characterized as thoughtful and intelligent, a kind-hearted young man who is on good terms with feuding family members Noah and Lamech, with the seraphim, and with visiting time travelers Sandy and Dennys Murry. Depicted in the book as Noah's younger son, Japheth is barely into adulthood, but at Noah's instigation is already married. His equally kind wife is an unusually fair-skinned woman with black hair, who may have been sired by one of the nephilim.

KISWAHILI KIDATO CHA KWANZA --- BY. MWL. JAPHET MASATU.

FASIHI  SIMULIZI.

---

FASIHI SIMULIZI
Utanzu wa	Fasihi
Kiingereza	Oral Literature
Tanzu za Fasihi Simulizi	Hadithi / Ngano Nyimbo Maigizo Tungo Fupi
Prev	Tamathali za Usemi
Next	Fasihi Andishi
VIPERA VYA TANZU ZA FASIHI SIMULIZI
HADITHI / NGANO	Khurafa Hekaya Mighani / Visakale Usuli / Visaviini Visasili Hadithi za Mtanziko Hadithi za Mazimwi
NYIMBO	Mashairi Kimai Wawe/Hodiya Nyimbo za Ndoa Nyimbo za Kidini Nyimbo za Kisiasa Za Tohara/Jandoni Nyimbo za Kizalendo
TUNGO FUPI	Methali Vitendawili Mafumbo Vitanza Ndimi na Vichezea Maneno Semi Lakabu Misimu
MAIGIZO	Michezo ya Kuigiza Ngomezi Miviga Malumbano ya Utani Mazungumzo/Soga Ulumbi Vichekesho Maonyesho

Fasihi Simulizi ni utanzu wa fasihi ambao unawakilisha sanaa ya lugha inayopitishwa kutoka kwa kizazi hadi kizazi kwa njia ya maneno/masimulizi ya mdomo.

Sifa za Fasihi Simulizi

1. Hupitishwa kwa njia ya mdomo
2. Ufanisi wa sanaa katika fasihi simulizi hutegemea uwezo wa msimulizi, au wahusika
3. Masimulizi yake yanaweza kuathiriwa na mazingira, hisia na hali
4. Ni mali ya jamii. Hakuna mtu fulani anayemiliki sanaa katika fasihi simulizi.
5. Inaweza kubadilika kutoka kizazi hadi kizazi, au mazingira mbalimbali kwa sababu hutegemea kumbukumbu ya msimulizi.
6. Aghalabu huwa na funzo fulani

Umuhimu wa Fasihi Simulizi

1. Kuburudisha - Hufurahisha na kuchangamsha hadhira
2. Kunasihi- kutolea mawaidha na kuonyesha mwelekeo unaotarajiwa katika jamii
3. Kuelimisha watu kuhusu vitu mbalimbali hasa mazingira yao
4. Kutambulisha jamii - jamii mbalimbali husifika kutokana na sanaa zao katika fasihi simulizi kama vile nyimbo
5. Kuhifadhi na kudumisha utamaduni wa jamii
6. Kuunganisha watu - huleta watu pamoja
7. Kukuza lugha - fasihi huimarisha lugha kwa kuwa hutumia mbinu mbalimbali za lugha.
8. Kuliwaza - hutoa huzuni na kuleta matumaini.
9. Kupitisha muda - wakati mwingine fasihi simulizi hutumika kupitisha muda.

FASIHI  KWA  UJUMLA.

FASIHI

Katika uga wa fasihi kuna kumbo tatu muhimu zinazoipa uhai taaluma nzima ya fasihi. Kumbo hizo ni ushairi, riwaya na tamthiliya. Uwe ukweli ama kinyume chake lakini jambo la muhimu kufahamu ni kuwa kila kumbo katika fasihiutawaliwa na kanuni zake na nijambo la kiuungwana kuzifuata kanuni au Jadi husika. Kanuni hizo hutoa muongozo katika utungaji wa kazi za kifasihi na uhakiki wa kazi hizo. Aghalabu kuzitumia kanuni huwa ni jambo la Kiuugwana na la kheri, lakini katika zama tulizonazo sasa sio dhambi kubwa ya kiuandishi ahesabiwayo mwandishi na wanamapokeo anapokiuka jadi husika katika kumbo mojawapo ya fasihi andishi.

Tunapozungumzia kanuni ama Jadi ya kiutunzi katika uga wa fasihi tunamaana ya mambo yajitokezayo na kurudiwarudiwa mara kwa mara katika kumbo fulani ya fasihi, kwa mfano, mambo yajitokezayo mara kwa mara katika kumbo ya tamthiliya ni utumizi wa jukwaa, hadhira, wahusika, mtiririko wa vitendo, dhamira na nyimbo. Kama wasemavyo waswahili “Kawaida ni kama Sheria”, ndivyo hivyo mambo hayayanayojirudia katika kila kazi ya kitamthiliya ndiyo yajengayo kanuni ama sheria za utungaji wa tamthiliya.

Hapo mwanzo kabla ya kuibuka kwa fasihi ya Kiswahili ya majaribio, kanuni zote za ujenzi wa tamthiliya ya Kiswahili zilikopwa kutoka katika tamthiliya ya Ulaya. Vyanzo vingi vya taarifa vinaeleza kuwa kanuni hizi za ujenzi wa tamthiliya ziliwekwa na wanataaluma wa kimagharibi lakini ukweli ni kwamba chimbuko la tamthiliya katika nchi na tamaduni mbalimbali hushabihiana kwa kiasi kikubwa kwa vile uhusishwa na visakale na matendo ya kidini. Kwa mfano, yasemekana kuwa huko Ulaya tamthiliya ilitokana na miviga na viviga, hasa ya kidini, katika jamii ya kale ya Wayunani, (Holman 1972, katika Mulokozi1996). Miviga hiyo iliambatana na duru za kuzaliwa, kukua, kufa, kuoza na kuzaliwa upya ambazo hasa zilihusishwa na Mungu aliyeitwa Dionizi, aliyeaminiwa kuwa aliuawa, akakatwakatwa vipandevipande na baadaye akafufuka tena (Mulokozi 1996). Pia hapa Afrika, kumbukumbu za kwanza za maigizo ya kitamthiliya tunazipata Misri, ambako michezo ya miviga ilihusu kufa na kufufuka kwa Mungu wa Wamisri aliyeitwa Osiris ilikuwa ikiigizwa kila mwaka kwa miaka 2000 kuanzia kama mwaka 2500KM, (Mulokozi 1996). Hii inaonyesha kuwa chimbuko la tamthiliya katika jamii nyingi duniani linashabihiana kwa kiasi kikubwa. 

Kanuni zilizowekwa juu ya ujenzi wa tamthiliya zilitokana na mambo yaliyopelekeachimbuko la tamthiliya. Inaonekana wazi kuwa kanuni hizi zilihusika na zinaendelea kuhusika kwa kiasi kikubwa katika kujenga muktadha, fani na vitendo vitendekavyo katika matambiko na mikusanyiko ya kidini, kanuni hizo kama vile utumizi wa jukwaa, hadhira, wahusika, vitendo, dhamira na nyimbo zinahusika moja kwa moja katika matendo yatendekayo katika matambiko, miviga na dini za kijadi na zile za kigeni.

Kanuni huwa hazibakii hivyohivyo, hubadilika kufuatana na mahitaji ya jamii kwa wakati fulani. Hapo mwanzo kanuni za Ki-Aristotle zilitumika vizuri na kwa usahihi katika utanzu wa tamthiliya ya kiswahili. Kadri siku zilivyoenda mbele watunzi wa tamthiliya ya Kiswahili walilazimika kukiuka baadhi ya kanuni hizo kwa kuingiza vipengele vya fasihi simulizi katika tamthiliya ya kiswahili ili kuifanya tasnia ya tamthiliya andishi ifungamane na uhalisi wa kiafrika. Waandishi wengi wa tamthiliya tulionao sasa ni wafuasi wazuri wa kukiuka kaida za Ki-Aristotle, ndipo sasa tunaona umuhimu mkubwa wa utafii huu. Vile vile ikumbukwe kuwa uandishi huu wa “Kimajiribio”au ukiukwaji huu wa kaida za kiuandishi umejitokeza katika kumbo zote za fasihi andishi, lakini utafiti huu umeshughulikia kumbo ya tamthiliyatu.

Ukiukwaji wa kaida za Ki-Aristotle na kuingizwa kwa kanuni za U-jadi (wataalamu wengine wanazitambulisha kanuni za U-Jadi kama fasihi ya kiswahili ya majaribio), katika uandishi wa tamthiliyaya Kiswahili umeibua maswali mengi kwa wadau wa fasihi.

F.E.M.KSenkoro(2011:62) anajadili baadhi ya maswali hayo, hapa anasema “Swali ambalo hatimaye linajadiliwa ni; je, majaribio haya yanafuata kanuni zipi? Upya una nafasi gani katika majaribio? Na, Je, majaribio mahsusi ya fasihi fulani yanaanza na kuisha wakati gani?

Senkorohajatoa ufafanuzi wakutosha juu ya maswali haya. Mambo mengi ameyaacha hewani. Utafiti huu umeibuka na majibu kwa baadhi ya maswali na kuyaacha mambo mengine kama mada za utafiti kwa watafiti tarajali.

Kuna tafiti kadhaa zilizofanywa na kuhifadhiwa zinazohusu tamthiliya ya Kiswahili, tafiti nyingi kati ya hizi zinahusu uchambuzi wa vipengele vya fani na maudhui ndani ya tamthiliya teule. Hata hivyo kwa upeo wa ufahamu wa mtafiti hakuna mtafiti aliyewahi kujishughulisha kuhusu mabadiliko ya uandishi wa tamthiliya ya Kiswahili kutoka U-Aristotle kwenda U-Jadi wa Kiafrika. Wapo watafiti ambao wamefanya utafiti kuhusu tamthiliya kwa kuchambua vipengele mahususi,baadhi ya watafiti hao ni Omary (2011), alichunguza suala la Ukimwi lilivyo jadiliwa katika tamthiliya za Kiswahili, Murusuri (2011), alitazama Utamthiliya katika Ngonjera, data mahsusi alizitoka ndani ya vitabu vya Ngojera za Ukuta, Ngojera hizi zimetungwa na mwasisi wa chama cha UKUTA na mshairi mashuhuri Mathius Mnyampala. Vielevile, Madembwe (2011), alifanya utafiti juu ya nafasi ya kejeli na dhihaka katika tamthiliya za Penina Muhando. Kwa upeo wa ufahamu wa mtafiti wa utafiti huu ni kwamba hakuna mtafiti aliyewahi kuchunguza juu ya mabadiliko ya kiuandishi yaliyojitokeza katika tamthiliya ya Kiswahili kutoka uandishi unaofuata kanuni za Ki-Aristotle kwenda katika uandishi wenye kuzingatia vipengele vya Jadi ya Ki-Afrika. Kwa upeo wa mtafiti wa utafiti huu, mtafiti mmoja tu ndiye aliyejaribu kujadili baadhi ya matendo ya kiafrika ndani ya tamthiliya ya Kiswahili. Mtafiti Nicholaus, A, alichunguza jinsi falsafa ya Ubuntu inavyo jadiliwa katika tamthiliya ya Kiswahili.

Nicholaus (2011), aliteuwa tamthiliya za Penina Muhando na kuchunguza jinsi falsafa ya Ubuntu ilivyosawiri katika tamthiliya hizo. Malengo yake ya kufanya utafiti yalikuwa ni pamoja na kuelezea mbinu alizozitumia mwandishi Penina Muhando katika kueleza masuala ya waafrika ikiwemo na falsafa yao.

Katika kutekeleza lengo hilo mtafiti alitumia tamthiliya tatu za Mama Muhando, tamthiliya hizo ni Hatia, Heshima Yangu naTambueni Haki Zetu. Matokeo ya utafiti huu yanaonyesha kuwa falsafa ya Ubuntu imejitokea kwa kiasi kikubwa katika tamthiliya za Penina Muhando. Masuala ya waafrika yamewasilishwa kwa njia mbalimbali kama vile Ngoma, kicheko, kilio, kiapo, mizimu na kwa kupitia njia ya uundaji wa chama cha ZETU, kwa kutumia njia hizi mtafiti anayataja mambo ya waafrika yaliyojitokeza zaidi ndani ya tamthiliya teule kuwa ni pamoja na ndoa za kiafrika, burudani, hekima, upendo, heshima, ushirikiano na kadhalika.

Pamoja na mtafiti kufanikiwa kuonesha mambo kadhaa yanayowahusu waafrika ndani yatamthiliya teule lakini hakuweza kuyaelezea mabadiliko ya kiuandishi katika tamthiliya ya Kiswahili. Hakutuonesha sababu zilizopeleke waandishi wengi wa tamthiliya ya Kiswahili kukiuka kaida za uandishi wa Ki-Aristotle na kuzama katika Ujadi wa Ki-Afrika, hivyo kulikuwa na haja ya kufanya  utafiti kama huu unaohusu mabadiliko ya uandishi wa tamthiliya ya Kiswahili ili kupata data na taarifa sahihi na za kutosha ili zitumike katika uwanja wa fasihi andishi.

Mbali na hayo, Nicholaus alifanya Utafiti wake kwa kuchambua kazi za mwandishi mmoja wa tamthiliya ambaye ni Penina Muhando. Utafiti huu uliona ni vema kuchambua kazi za waandishi wawili ambao kwa hakika wanamchango mkubwa katika kustawi kwa tasnia ya tamthiliya andishi ya Kiswahili. Utafiti huu umechambua kazi za Ebrahim Hussein na Penina Muhando jambo lililomwezesha mtafiti kuongeza mawanda ya kiuchambuzi na ukusanyaji wa data katika kukamilisha utafiti huu. Pia uteuzi wa vitabu vilivyo chambuliwa na kupelekea upatikanaji wa data za msingi, ni tofauti na uteuzi uliofanywa na watafiti wengine kwakuwa utafiti huu umezingatia vipindi viwili muhimu katika uandishi wa tamthiliya, kipindi cha utawala wa kanuni za Ki-Aristotle na kipindi cha pili ni hiki tulichonacho sasa (kipindi cha fasihi ya Kiswahili ya kimajaribio).